Lễ hội thể hiện tấm lòng tôn kính tri ân của nhân dân tưởng nhớ công lao to lớn của các vị nhân thần tiền bối và cầu cho quốc thái, dân an, bản mường no ấm, quanh năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, gia đình hạnh phúc…Lễ hội Hoa Ban thể hiện nét văn hóa tâm linh trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc Thái với tâm nguyện thỉnh bái “Then” - vị thần tối cao trong hàng ngũ thánh thần theo quan niệm của người Thái; thỉnh bái “nàng Ban”-một nữ nhân vật huyền thoại biểu thị cho sự trinh trắng của người thiếu nữ Thái và tình yêu đôi lứa thuỷ chung; thỉnh bái ma trời, ma mường, ma núi, ma sông… phù hộ cho mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, vạn vật đơm hoa, kết trái, cho lứa đôi hạnh phúc và phù hộ cho cuộc sống của dân bản luôn đầm ấm, yên vui.Chuyện kể rằng, nàng Khôm (tiếng Thái là nghèo, cay đắng) và chàng Tào Lu (nghĩa là giàu có) yêu nhau nhưng không được gia đình chấp thuận. Mùa xuân, hai người rủ nhau lên chơi hang Thẩm Đông Ngoạng (hang rừng ve, tức hang Thẩm Lé bây giờ). Ít lâu sau, chàng bị cảm rồi chết, biến thành con Tô Mánh Lú (màu đen, to hơn con ve). Nàng Khôm không muốn bị ép duyên với chàng trai khác đã bỏ trốn vào rừng. Nàng chạy, chạy mãi, kiệt sức rồi chết ở trong rừng. Nơi nàng nằm xuống mọc lên một loại cây có hoa trắng, có hương thơm, mật ngọt. Người dân gọi đó là hoa Ban.Loài hoa ban ấy nở đúng vào mùa xuân, thời gian mà chàng Lu và nàng Khôm cùng nhau đi chơi hang. Hàng năm, cứ mỗi độ xuân về, hoa ban lại nở trắng núi rừng Tây Bắc.”
Hoa Ban Tây Bắc nói chung, Điện Biên nói riêng, loài hoa không chỉ chứa đựng vẻ đẹp tinh khôi mà còn mang trong mình sức sống mãnh liệt. Rất tự nhiên, hoa ban đã đi vào đời sống văn hóa tinh thần của nhiều dân tộc trên vùng đất giàu truyền thống và mến khách. Hình ảnh hoa Ban, thông qua kho tàng văn học dân gian và những làn điệu dân ca, dân vũ đã đi sâu vào tiềm thức, đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc nơi đây, tạo nên mối liên kết, giao hòa giữa hoa, thiên nhiên với tâm hồn, cốt cách của người dân.
Cảnh quan hùng vĩ cùng với nhiều di tích lịch sử, văn hóa và trên hết là con người Tây Bắc hòa quyện cùng sắc đẹp hoa Ban và điệu xòe hoa đã làm Tây Bắc, làm Điện Biên trở thành một khu du lịch tiềm năng, một điểm đến lôi cuốn đối với nhiều du khách.
Bắt đầu từ năm 2014, nhân kỷ niệm 60 năm Chiến thắng Ðiện Biên Phủ, Lễ hội Hoa ban đã trở thành hoạt động văn hóa thường niên của tỉnh. Lễ hội không chỉ góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của đồng bào các dân tộc Ðiện Biên mà còn góp phần quảng bá, giới thiệu hình ảnh Ðiện Biên gắn với hình ảnh hoa ban - loài hoa đặc trưng của núi rừng Tây Bắc đến đông đảo nhân dân trong nước và cộng đồng quốc tế. Đến nay Lễ hội Hoa Ban đã trở thành thương hiệu du lịch của tỉnh Điện Biên, được tổ chức vào trung tuần tháng 3 hằng năm, gắn với mốc thời gian mở màn chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ. Lễ hội được tổ chức gắn với Ngày hội văn hóa, thể thao, du lịch, với nhiều hoạt động như: Liên hoan dân ca, dân vũ các dân tộc; trưng bày, giới thiệu, quảng bá sản phẩm du lịch, văn hóa truyền thống các dân tộc; giao lưu, thi đấu thể thao, trò chơi dân gian và một số hoạt động trải nghiệm du lịch thú vị khác. Năm 2020 và 2021, do dịch bệnh Covid-19 nên tỉnh Điện Biên không tổ chức Lễ hội Hoa Ban. Chúng ta hân hoan chờ đón chương trình khai mạc Lễ hội Hoa Ban năm 2022 với chủ đề Lung linh miền Hoa Ban sẽ diễn ra vào 20 giờ 00 phút ngày 13 tháng 3 năm 2022 được truyền hình trực tiếp  trên sóng Đài truyền hình Việt Nam.